Како на филм

А што со храната во филмовите? Николина Стојановска

Не им ги познавам ставовите на останатите луѓе, во врска со нивните омилени филмови и желбата за добро јадење, ама лично знам, дека кога станува збор за филмови во кои се претставени оброци, кулинарски техники, навики за време на оброците, јас едноставно седам пред екран и не се мрдам дури не заврши филмот! Можеби филмовите кои ни зборуваат за храна се току привлечни поради фактот што внесувањето храна не само што е човечка потреба, туку е и социјална навика и сите ние имаме сопствени идеи што е тоа добра храна, пренесени од нашите баби но и склопени од личните искуства. Сите имаме вакви или такви навики кога го подготвуваме она што најмногу сакаме да го јадеме, сите имаме посебни марифети како тоа се јаде и тертипи како тоа се спрема, па уште кога такво нешто е претставено со помош на филмската уметност, се чини како на задоволството да му нема крај! Изгледа дека колку што филмот има моќ на комплетно запоседнување на нашето внимание, исто толкава моќ има и храната. Во последно време, телевизиските програми кои претставуваат патеписи и локални рецепти, како и студиски емисии во кои се готви здраво, земаат се’ повеќе од времето за емитување и се’ повеќе ни доближуваат различни кулинарски традии, правејќи не и нас повеќе љубопитни за тоа што каде се јаде. Затоа, во овој број, кога есенските денови ни се на прагот, и претпоставувам на сите во глава ни се мотаат најразлични комбинации на јадења, ајвари, сирења и малиџана, решивме да ви претставивме неколку филмови, во кои, преку храната се претставува дејството и се постигнува поентата.

Не знам колкумина од вас го помнат ,,Како вода за чоколадо’’, оној мексикански филм  со големо семејство, со трите сестри и страшна мајка-тиранин? Сценариото  е пишувано според истоимениот роман на Лаура Ескивел и снимен е во 1992 год. Во јужно-американската литература, се јавува правец наречен ,,магичен реализам’’, термин кој се однесува токму на односите помеѓу фикционализираната реалност и фантастичните елементи, кои се својствени за менталитетот и начинот на живот на тој континент. Приказната секако е љубовна и се работи за неможноста на најмладата ќерка Тита,  да се омажи со човекот што го сака – Педро,  поради некоја тешка семејна конзервативна традиција. Педро се жени со најстарата ќерка само за да биде близу до Тита. Тита, секако е главниот готвач и успева преку зготвените јадења да ги пренесе чувствата кои таа ги има кај другите луѓе. Така, на денот на свадбата, гостите патат од дигестивни проблеми, и целото вечерање се претвора во гротескна слика која ја истакнува неправдата сторена во име на Тита и Педро. Сцената која јас највеќе ја помнам е кога Тита подготвува торта, за која користи латици од роза. Додека ги подготвува состојките, капки од пот почнуваат да се слеваат во филот, уште повеќе придонесувајќи за исклучителниот вкус и уште повеќе истакнувајќи ги нејзините силни емоции. Тоа е една бавна сцена, полна со сензуалност, која се одигрува во кујната од големата куќа, со секаков вид тревки и мирудии кои висат од таванот до секаков вид тенџериња и садови за готвење. За несреќа, втората сестра каснува од тортата која е облиена со неискажлива страст. Се обидува некако да се излади со студен туш, но и тоа не и’ успева, па следната сцена е како таа истрчува гола од куќата и им се приклучува на мексиканските револуционери. Поезијата што се случува преку односот меѓу храната и кадрите во филмот, не само што ве тераат да го изгледате филмот до крај без да станете од фотеља, туку исто така ќе ве направи и гладни, дури може и да ве инспирира да почнете да готвите. Храната е претставена како неизоставен дел од семејната традиција и како личен начин на главниот женски лик да се справи со тешката судбина и неостварената љубов. Особено што рецептите кои таа ги подготвува се егзотични, комбинација од, за нас несвојствени состојки како лути пиперчиња и какао, приготвени со некои древни тајни на предколомбиските народи, и ве тераат да ја перцепирате храната на малку поинаков начин од оној кој можеби сме навикнати да го практикуваме. Кој не го гледал филмот, пропуштил многу.

Во истава оваа насока, друг филм кој секако ја претставува моќта на храната а особено на слатката храна, е без сомнение ,,Чоколадо’’! Ајде што приказната е интересна и се случува во едно прекрасно средновековно француско гратче, ајде што Жулиет Бинош има главна улога како ,,чоколатерка’’ и преку слаткиот вкус на нејзините чоколадни бомбони за кои користи дамнешни рецепти од цивилизацијата на Маите, го променува животот на локалните жители, туку уште и Џони Деп е во улога на секси Циган-номад-боем, со крајно заведувачки имиџ и ,,баш ми е гајле’’ став! Иако станува збор за уште една љубовна приказна, содржината на филмот оди малку подлабоко, концентрирајќи се односите во традиционалното и конзервативно француско гратче, каде црквата и традицијата се основните двигатели на социјалниот живот, и пркосот кој Жулиет Бинош го предизвикува со отворањето на продавница за слатка од чоколадо, преку провокативните облеки што ги носи со силни бои, но и преку самиот факт дека има ќерка која е вонбрачна. Секако, јадењето чоколадо се поврзува со уживањето во земни задоволства, со одредена доза егоизам, кога жителите почнуваат да се ставаат себеси на прво место, наспроти лажно побожниот живот и кодексот на целата заедница. Згора на се’, уште па некој Ром им се мота наоколу, поминува време со ,,чоколатерката’’ уште повеќе придонесувајќи кон идејата дека таквиот вид човечки односи не само што се недозволени, туку се и грешни. Уште еднаш, да не беше присуството на така вкусното чоколадо, ниту еден дел од еманципацијата во малото место немаше да се случи. Преку винамателно подготвените слатки, големите социјални неправди, стигмите, клишеата и закоравената конзервативност темелно се менуваат придонесувајќи целата заедница да има поисполнет живот, ослобедн од стегите на религиозниот морал, и сето тоа, со помош на чоколадо!

Дека храната може да ве натера од корен да си ги смените убедувањата е тема  изразена уште во еден помалку надреалистички филм, со чудна атмосфера и интересна тема -,,Готвачот, крадецот, неговата жена и нејзиниот љубовник’’ со Ричард Борингер, Мајкл Гамбон, Хелен Мирен и Алан Ховард. Од визуелен аспект, филмот има раскошна кинематографија, гротескни слики како и кадри со голотија, оттука и неговиот помалку контроверзен имиџ. Но и самото дејство во филмот е малку морбидно, главните ликови се донесени во апсурдни ситуации со апсурдни исходи. Имено, еден гангстер од Англија станува сопственик на елитен ресторан, но поради недостаток на манири и оденсување како од улица, постојано влегува во конфронтации со главниот готвач и со останатиот персонал. Секако, гангстер не би бил гангстер ако не ја носи сопругата во ресторанот, а таа е, никој друг туку генијалната Хелен Мирен. Згрозена од сопствениот сопруг, и во потрага по нешто поинакво и искрено, Хелен Мирен почнува да флертува со еден од гостите во ресторанот – тивкиот и повлечен сопственик на книжара – Мајкл. Со  помош на целиот персонал, жената на мафијашот и беспомошниот книжар почнуваат афера, која станува многу возбудлива особено поради фактот што тоа се случува пред носот на суровиот гангстер. Не би било драма доколку не се случи нешто навистина драматично, и нормално мафијашот дознава за аферата на жена му. Двајцата љубовници се кријат во книжарата, а готвачот од ресторанот им праќа храна преку момчето кое пее додека гостите вечераат. Целата атмосфера наликува на грчка трагедија, сцените се скоро целосно надреални, колоритот е исто така внимателно одбран и симболичен во функција на приказната. Со цел мафијашот да открие каде се наоѓа книжарата и неговата жена, го фаќа момчето  Ð¸ го мачи до исцрпеност, со тоа што со сила го тера да јаде од страниците на книгата во која е запишана адресата на книжарницата. Додека Џорџина (мафијашката сопруга) е во посета на момчето во болница, луѓе на нејзиниот сопруг влегуваат во книжарницата и го убиваат нејзиниот љубовник. Скршена од тага и полна бес, Џорџина успева да го убеди готвачот да го зготви телото на нејзиниот љубовник и во сцената во која се конфронтира со нејзиниот сопруг, успева и него да го натера да проба од телото. На крајот мафијашот се согласува, но сепак завршува со куршум во главата. Секако овој филм не е наменет за млада публика, но повторно храната игра огромна улога во начинот на кој се кројат односите меѓу главните ликови. Пораката дека храната е способна да предизивика возвишени чувства, ако е добро зготвена и ви ги буди сите сетила, но исто така е способна да го истакне и најнеубавото од нас, најдолното, криминалното и она што се крие длабоко во нашата потсвест, е очигледна. Секако без одличната актерска екипа и чудното но одлично напишано сценарио, филмот би бил целосно неуспешен.

Што се однесува пак до анимираните филмови, сигурна сум дека сте го гледале ,,Рататуј’’? Инаку рататуј е француска манџичка која се подготвува од зелени тиквички, домати и разно разни зачини и оригинално потекнува од Ница. Во името на филмот има и игра на зборови, имено, се однесува на јадењето, но исто така и на главниот лик, кој е глушец но кој има искрена и силна страст за готвење, како и помалку перфекционистички кулинарски принципи. Снимен е во студијата на Пиксар а емитуван преку Волт Дизни Студио. Како и останатите филмови на Пиксар, почнува со многу забавна и комична ситуација кога семејството на малиот глушец е приморано да ја напушти куќата во која живеат, бидејќи една жена ги здогледува и ја фаќа паника, па ги брка со пушка. Малиот глушец Реми, така завршува во париската канализација соочен со големиот град, но исто така успева да го пронајде ресторанот на неговиот најомилен готвач, кој е неодмна починат. Изнаоѓа начин како да влезе во него, и додека еден од помошните готвачи Лингвини, е постојано малтретиран од новиот газда, кој бил помошник-готвач на славниот готвач, Реми успева да зготви супа со рафиниран вкус, која сите во ресторанот ја пробуваат и се одушевени од рецептот. Така, Лингвини и Реми работат заедно, експериментираат во уметноста на готвењето и секако стануваат блиски пријатели. Исто така, двајцата успеваат да не го претворат прочуениот и реномиран ресторан во дел од франшиза за брза храна. Освен што филмот носи прекрасна порака за децата и младите, дека треба да бидат истрајни и искрени во она што го работат, и дека зготвена храна е далеку подобра од смрзната и брза, ги прави гледачите да си ги лижат устите додека гледаат и ве тера да мислите дека рататуј е најдбората манџа на светот!

Храната како таква е искористена во многу филмови. Една од најсмешните сцени во ,,Ени Хол’’ на Вуди Ален е кога тој се обидува да се снајде со подготвувањето јастози кои се се’ уште живи, па бегаат од тенџерињата и создаваат вистински кујнски хаос. Од поновите филмови, сцената во ,,Неславни копилиња’’ со германскиот садистички генерал и младата француска еврејка која го крие својот идентитет, додека овој на многу морбиден начин и’ нуди парче пита со топка сладолед, и начинот на кој тој го коментира вкусот, е индикативна можеби за целиот однос што фашистите го имале во однос на народите кои ги освојувале, барем во филмот. Една симпатична драма од ’91 година што мене лично ме бендисува е ,,Френки и Џони’’ во која по втор пат играат Ал Пачино и Мишел Фајфер. Тој е поранешен затвореник со силни готвачки способности, а таа помалку осамена жена, трауматизирана од минатото а и двајцата работат во истиот ресторан. Уште еднаш, тој се обидува да ја придобие приготвувајќи малечки залаци од различни јадења, и секако бивајќи многу упорен. Друг пример, кој верувам го памтат сите што го гледале ,,Евтини приказни’’ е кога Џон Траволта и Ума Турман одат во тој откачен ресторан, со келнери кои личат на филмски ѕвезди од пеесеттите, и нарачуваат хамбургери и милк шејк. Повторно, во светот на Американците, помеѓу животот на висока нога, бизнисите на црно и консумирањето кокаин, тука е и површната американска култура со брза храна и слатки пијалоци како неизоставен дел, повторно, од општеството, начинот на живот, и во крајна линија, општествено прифатените вредности.

Се подразбира дека и во многу други филмови, дејството, хуморот, некои критички ставови или комични ситуации, се претставени преку храна. Сигурно до сега низ памет ви поминаа и ,,Чарли и чоколадната фабрика’’, и ,,Џулија и Џулија’’ и сигурно еден тон американски сцени со вечера за ,,Денот на благодарноста’’. Ова само потврдува дека луѓето, низ историјата и во конкретното време, ја сфаќале храната и нејзиното приготвување, нејзините можеби лекобни па дури и афродизијачки својства, многу сериозно, и дека сите ритуали поврзани прво со нејзиното обезбедување, култивирање, подготвување, нејзиното доведување до совршенство, не само што се начин на личен израз, туку сочинуваат и поголема социјална парадигма на која и’ придаваме огромно значење. Односот што го имаме кон храната, не само што говори за нас самите, до однос на личен идентитет ако сакате, туку говори и за фактот колку храната е инспиративна и за другите уметности меѓу кои и филмот. Се надевам дека во иднина се’ уште ќе постојат истрајни режисери и раскажувачи на визуелни приказни кои уште повеќе ќе говорат токму за овој сегмент од нашето живеење!